küçük İskender'e mersi'ye

 

 

küçük İskender’e mersi’ye

 

Şiirli değneği ile dokunarak karşısına çıkan ne varsa

kimi zaman bir kağıt, bir oğlan kimi zaman

kimi zaman bir ihtiyar, bir suç kimi zaman

bikinisinden yaptığı papyonlarla bizi eğlendirerek

ve üzülerek kimi zaman bizim adımıza

utanarak göze alamadığımız her şey için

kimsenin görmediği yerlerde acılar çekerek

kimsenin görmediği yerlerde çuvallayarak

karıştırarak kimi zaman da halüsinatif çiçeklerini

hangi son istasyonda kime vereceğini

üzerinden geçtiği her köprüyü dinamitleyerek

ne geriye dönüş olasılığı ne peşinden gitme kahramanlığı

kapı bırakmadan hiçbirine ve derinden isteyerek hepsini

her nefesiyle bir boyutuna daha yaklaşıp içindeki uzayın

istemediği hiçbir şey olmayıp ve istediği şeylerin de çoğunu olamayıp

cinayet mahalline binlerce ipucu bırakmış beceriksiz bir katil gibi

kalabalığın arasına yalınkılıç dalan bıçkın bir delikanlı gibi

her yeri yara bere içinde  ama ayakta hâlâ

her öksürdüğünde cam kırıkları batıyor boğazına

ama âşık hâlâ

tüm saçlarını yolmuşlar ama dans ediyor

sakin bir gerginliği taşıyarak hep yaptığı gibi

telaşlanmayalım diye yanıklarını gizliyor

bir gözü hala rakıya konulacak su oranında

diğer gözünü elinde tutuyor diğer kalbini elinde tutuyor

başka olasılıkları başka çocukları başka yenilgileri elinde tutuyor

savaş meydanında kolunu arayan bir askerden söz ediyor

bu bizden bile önemli diyor bizim saçma salak duyarlılıklarımızdan bile

öleli epey olmuş ama sabahları yine erken kalkıyor şiir için

kimi görse o sanıyor kimi görse sarsalıyor

bi şey unuttum diyor

bi bakıp çıkacağım diyor

ben küçük İskender’im diyor bodyguardlara

her an kavga çıkaracak gibi bakıyor

sevgiliniz böyle bir sevgilisi olsun isteyebilir

şairseniz dizeleriniz dökülebilir ayak ucunuza

elindeki şişeyi kırıp çizebilir göğsünü boydan boya

cebindeki defteri çıkarıp şimşekler çaktırabilir

belindeki silahı çıkarıp boşaltabilir tüm konuklara

şu sanatsever iri memelere jilet atabilir

şu mükemmel yüze kezzap atabilir

yapabilir tüm bunları

hâlâ

 

                                                                  Haziran 2020, İstanbul

                                                                Mehmet İşten

ahmet güntan'ın "müsilaj'a bulduğum çare" adlı şiiri hakkında

 

 

 

 

 

Müsilaja bulduğum çare

Bir sabah uyandık, baktık, Türk Denizi’nin üstünde

bir tezyin— adeta göksel bir elin suya bıraktığı

 

bir ebrû: müsilaj. Herkes sorup duruyor o günden

itibaren: Müsilaj nedir? Müsilaj nedir?— Nedir bu

 

müsilaj? Ne olacak, doğarken durdurulmuş insanlarız,

tasalıyız, kederliyiz biz. Oturma odalarımıza musallat

 

olan yoğun kaygı yığınından denize yansıyan alegorik

bir imaj bence müsilaj. Artık ev içinde zapt edemediğimiz

 

Kunteper Karanlıktan sokaklara taşan jel-mesaj, budur

bence müsilaj— varoluş korkumuzun salyası, metrolarda

 

işten dönen üzgün babaları birbirine bağlayan yapıştırıcı

eriyik— içimizdeki şekilsiz eksiklik, o eksikliği dolduran

 

zararlı madde, alacağımızı hırsla emip aldıktan sonra

denize gelişigüzel attığımız sulu posa, oradan oraya

 

şuursuz koşarken döktüğümüz ekşi terle artık yüzümüzde

durmayıp akan kalın makyaj, bunlar bence müsilaj. Müsilaj

 

nedir? Müsilaj nedir? Nedir bu müsilaj? Ne olacak,

belki de kavmimizin hani hep isteyip de bir türlü

 

alamadığı, cennete açılan o nihai virajı, nihayet alırken

arka kasadan fırlayıp yola saçılan kocaman bagaj—

 

müsilaj. Ne çok uluslu cepheden hain bir sabotaj ne

dış mihrakların yaptığı zillet amaçlı fotomontaj. Nedir

 

mi müsilaj? Bence gökten eşref-i mahlukata bir öğüt

olarak sulara yansıyan kutsal bir imaj. Bence bırakın—

 

denizin üstünde bir enstalasyon gibi öyle kalsın müsilaj.

 

 

 

 

Ahmet Güntan’ın 160. Kilometre’de yayımlanan “Müsilaja bulduğum çare.” başlıklı şiiri, yayımlandıktan sonra sosyal medyada, özellikle Twitter’de çok konuşuldu. Yapılan yorumlar, hemen her konuda ortadan ikiye ayrılmış olan toplumun ‘yarılma’yı günlük rutin haline getirdiğini de gösteriyordu. E öyle ya, pek kimsenin okumadığı söylenen şiirde bile bunu başardığına ve söz konusu şiir bayağı gürültü kopardığına göre! Fakat tuhaf olan şu ki bu şiirde ‘yarılacak’ bir şey yoktu! İnsan, bu kadar eleştirildiğine göre keşke birileri gerçekten şiirde söylenenlerin tersini savunsa da şu rezil dünyanın rezilliği kendi kendine olmuş gibi kalmasa öyle ortada diye de düşünmüyor değil. Ama öyle değildir, sorsanız dünyada meselenin tek bir sahibini bulamazsınız. Sahipsiz kötülüklerdir bunlar!

 

Kürt meselesi, din meselesi, dil meselesi, aşı meselesi, gelenekler meselesi vb. hemen her konu âdeta bir münazara kıvamına oturuyor epeydir. Her şey iki uçlu… Her şey ya herru ya merru, her şey ya bizdensin ya onlardan… Bu iki ucu müsilajlı değneğin elimize nasıl geçtiği ayrı konu ama artık daha konu ortaya çıkar çıkmaz herkes şıp diye anlıyor değneğin hangi ucunu çekiştireceğini.

 

Şiiri çok beğenenler olduğu gibi hiç beğenmeyenler, hatta konuyu Ahmet Güntan’a hakaret boyutuna vardıranlar, bir sosyal medya linci hâline getirenler de az değildi. Bırakalım derli toplu bir yazıyı, hepi topu bir sayfa uzunluğunda bir şiiri bile sonuna kadar okuyamayan akıllı telefon kuşağı doğal olarak şiirin bütününü okuyup anlamamış, sadece alıntılanan kısma bakarak döşenmişti yorumlarını. Onlar neyse de bayağı adı sanı olan kişiler de fırsattan istifade bir tane de ben çakayım sinsiliği ile boy gösterdiler mecrada. Tam bir şark kurnazlığı!

 

Pek çok kişi şiirin girişinde yer alan: “Bir sabah uyandık, baktık, Türk Denizi’nin üstünde / bir tezyin— adeta göksel bir elin suya bıraktığı/ bir ebrû: müsilaj.” dizelerini okuyunca şiiri anlamış olduğu zannıyla, şairin müsilaja güzelleme yaptığına, müsilajı Tanrı’nın bir hediyesi gibi gösterme çabası içinde olduğuna kanaat etti ve anlama yoksunu koroya dâhil oldu. Hoş, sonuna kadar okuduğu hâlde hâlâ aynı kanıda olanlar da az değildi. Benim anladığım kadarıyla memleketteki hükümetten ve siyasal meşruiyet sağlamakla kalmayıp iktidarı da ele geçiren İslamcı ideolojiden rahatsız olan modern laik çevreler- ki aynı zamanda yüksek çevre duyarlılığı ile marufturlar- müsilajın insana, doğaya yaptıklarının bir bedeli olarak gönderilmiş tanrısal bir ceza olduğu söylemine tepki duyuyorlardı, oysa bunun Tanrıyla falan ilgisi yoktu, çünkü bu yönetimin suçuydu!

Oysa bu çok düz bir okuma olur. Böylesi bir ‘tanrısal bedel’ açıklamasını bir bilim insanı ya da devlet yetkilisi yapsa buna tepki gösterebiliriz ama şiirde işler böyle yürümez. Şair, onu şununla ilişkilendirir, bunu ötekine dayanak yapar; bunları makale okur gibi yorumlayamazsınız. Yok eğer makale okumak istiyorsanız gidip yapınız, bu konuda envaitürü yazıldı zaten.

Şiirle ilgili paylaşımın altına yazılanları buraya alıntılamayacağım, merak eden bakabilir. Hemen hemen hepsi insanlarımızın genel cehaletini, okuduğunu anlama konusunda hangi seviyelerde olduğunu gösteriyordu. Kalabalıklar böyledir her zaman: Anlamadıkları zaman daha tehlikeli!

 

Şiirde bir tezin savunusunu aramamak gerektiği ayrı bir poetik hakikattir. Şair bir tez dile getiriyorsa bile senin anladığını söylememiş olabilir ya da ve daha önemlisi o kadar sınırlı bir şey söylememiş olabilir. Çoğunlukla da böyledir zaten.

 

Ahmet Güntan’ın  “Bir sabah uyandık, baktık, Türk Denizi’nin üstünde / bir tezyin— adeta göksel bir elin suya bıraktığı/ bir ebrû: müsilaj.” dizelerine bakarak “Adam, müsilajı Tanrı’nın bir süsü olarak görüyor.” demek ham ve düz bir okumadır. Oradaki “âdeta”yı geçsek bile şiirin bütününü okuyan

Kısa Bir Organsız Beden Hayali, Erkan Irmak

 

 

Açılış:

 

When you will have made him a body without organs,

then you will have delivered him from all his automatic reactions

and restored him to his true freedom[1]

 

[Onu organsız bir beden haline getirdiğinizde,

bütün otomatik tepkilerinden kurtarmış

            ve gerçek özgürlüğüne kavuşturmuş olacaksınız][2]

 

 

Organsız Beden:

 

Antonin Artoud’ya Ocak 1948’de bağırsak kanseri teşhisi konuldu. Kısa süre sonra, 4 Mart 1948’de ise öldü. Hastanedeki odasında yalnız başına öldüğünde, iddia edildiğine göre yatağının ayakucuna oturmuş ayakkabılarını tutuyordu. Aşırı dozda uyuşturucu alarak öldüğünden şüphe edildi, ancak aldığı dozun öldürücü olup olmadığını bilip bilmediği belirsiz kaldı. Otuz yıl sonra ise, Fransız radyosu, sonunda, Artoud’nun ölümünden bir yıl önce yazdığı ve Deleuze ve Guattari’nin organsız beden terimini ödünç aldığı oyunu Pour en Finir avec le Jugement de Dieu’yu (To Have Done with the Judgment of God) sahneledi.

 

Deleuze ve Guattari’de organsız beden, dar anlamıyla, bedenin “sanal” boyutu düşüncesinde kullanılır. Onlara göre her “gerçek” bedenin kendine özgü hareketleri, alışkanlıkları, etkileri vb. vardır. Ve bu her “gerçek” bedenin aynı zamanda bir de “sanal” boyutu vardır ki, orada büyük bir boşluk içerisinde potansiyel kendine özgülükler, alışkanlıklar, hareketler, etkiler vb. bulunur. Bu potansiyellerin bir araya gelmesi ise Deleuze ve Guattari’nin organsız beden dediği şeydir. Kendini organsız bir beden haline getirmek, bu potansiyelleri aktif hale getirmek demektir ve diğer bedenlere (ya da organsız bedenlere) Deleuze ve Guattari’nin oluş (becoming) dediği bağlanmayla gerçekleşir.

A Thousand Plateaus’da ise, Deleuze ve Guattari dünyanın organsız bedeninden bahsederler. Buna göre “dünya, organsız bir bedendir. Bu organsız beden formsuz, durağan olmayan şeylerle, her yöne doğru akışlarla, özgür nomadik tekilliklerle, azgın ya da süreksiz parçacıklarla yayılmıştır.”[3] Bu ifadeden kastedilen, dünyayı, bilinen durağan “varlıkların” bir araya gelişiyle oluşan bir bütünlük olarak düşünme alışkanlığından vazgeçip, gerçek anlamda hareket eden ve birbirini kesen, birbiriyle ilişkili, akış halinde oluşlarla anlamaya çalışmaktır. Bu da organsız bedenin daha genel anlamlı açıklanışıdır.

Sonuç olarak, tahmin edileceği gibi, organsız beden gerçek anlamında organı olmayan bir beden demek değildir. Organ-izasyonsuz bir bedendir, toplumsal olarak dillendirilmiş, disipline edilmiş, semiyotikleştirilmiş, özneleştirilmiş (bir organ-izma olarak) konumundan kurtulmuş ve böylelikle yersiz yurtsuzlaşarak, parçalara ayrılarak, söylemsizleşerek farklı yollardan geçerek yeni bir yapıya kavuşma imkânlarını elde etmiş bedendir.[4]

Böylece Artaud’nun bahsettiği ve Deleuze ve Guattari’nin ilerlettiği, otomatik tepkilerinden kurtulmuş ve gerçek özgürlüğüne kavuşmuş organsız bedenin yapısı ortaya çıkar. Ancak bir de kelime anlamıyla organsız bedenlerin ve organsızlaşmak isteyen bedenlerin, organlılaştırılma ve organsızlaştırılmama halleri vardır.

Bu yazının bahsetmek istediği de tam olarak budur. 

 

 

Beden Bütünlüğü Kimliği Bozukluğu

 

Beden Bütünlüğü Kimliği Bozukluğu-BBKB (Body Integrity Identity Disorder), bir ya da birden fazla eklem veya vücudun işlevsel uzvunun ampute hale getirilmesine karşı duyulan istektir. Bazen bu isteğe sahip kişiler uzuvlarını kendi kendilerine kesme/işlevsizleştirme yolunu seçerler. Her ne kadar, genel olarak, bu terim uzuvlarını kesmek isteyen insanlar için kullanılsa da, Beden Bütünlüğü Kimliği Bozukluğu aynı zamanda bedensel bütünlüğünü tümüyle değiştirmek isteyenler için de kullanılmaktadır.[5]

Günümüzde çok az sayıda cerrah BBKB “hasta”larına istediklerini vermek üzere onları tedavi ediyor. Bazıları arzularını gerçekleşmiş gibi hissedebilmek için, protezler ve başka aletler kullanarak amputeymiş gibi davranıyor. Yukarıda değinildiği gibi, az sayıda olmakla beraber, bazıları da bu acılarını kendi başına dindirme yolunu seçiyor. Bunu yaparken kimi zaman bir trenin bacaklarının üzerinden geçmesine izin veriyor, kimi zaman da kurtulmak istedikleri uzuvlarına öyle kötü hasar veriyorlar ki, modern tıp sonunda onlara istediklerini vermek zorunda kalıyor. Bizim anlamakta güçlük çekmekte ısrar ettiğimiz ise onların, örneğin, “Hâlâ bir sol bacağım varken kendimi tamam hissetmiyorum.” türünden açıklamaları. Buna karşın az önce de söylendiği gibi, BBKB sadece ampute olma halini içermiyor; bu durumdan muzdarip olanlardan bazıları, örneğin, felçli, kör ya da sağır olmak ya da protezler, kol değnekleri kullanmak istiyor. Bunlardan kimi de toplum içinde amputeymiş gibi davranıyor ve her ne şekilde tezahür ediyor olursa olsun bu arzuların hepsi psikiyatrik bir hastalık olarak kabul edilip, buna göre tedavi edilmeye çalışılıyor.

BBKB ile ilgili burada asıl değinmek istediğim nokta ise başka.

 

 

Beden Eğitimi:

 

BBKB’li olma durumundan acı çeken insanlar, bu hislerini ilk olarak dört veya beş yaşındayken bile fark edebiliyorlar ve bu durumu, örneğin, bir ampute gördüklerinde ona gıptayla bakarak gösterebiliyorlar. Bazı BBKB hakları savunucuları, uzuvlarından kurtulmak isteyen insanların durumunu, bundan otuz yıl öncesine kadar -ama etkileri bugün de açıkça ve sertlikle devam eden- homoseksüellik, transseksüellik, biseksüellik ve buna benzer her türlü cinsel yönelimi “yanlış”, “hastalıklı”, “anomali” olarak algılayan anlayışa benzetiyor. İleride bu durumun değişeceğini umuyorlar ve tamamlanmış hissedebilmek için kendilerine izin verileceği günleri bekliyorlar.

Foucault’nun bio-power olarak tanımladığı ve söylemin bedenin kontrol hakkını nasıl elinde tutmaya çalıştığını hatırlamak, BBKB’lilere istediklerini vermenin neden bu kadar imkânsız olduğunu anlamada yararlı olacaktır:

İktidarın rasyonaliteyi koruma zorunluluğu, elbette yaşamı sürdürmeyi ve ölümü mümkün olduğunca ertelemeyi dikte edecektir. İnsanın kendi bedeni üzerindeki egemenliğinin hiçbir kabul edilebilir yanı yoktur. Cinsellik yukarıda da değinilmeye çalışıldığı gibi bio-power’ın etkilemek istediği alanlardan biridir. Bedenin temel işlevi üretmek ve üremek olduğundan, iktidar bunu engelleyebilecek hiçbir oluşuma izin vermemeye çalışacak, bütün aletleriyle buna karşı çıkacaktır. (İnsan hakları savunucularının bile örneğin açlık grevine karşı gösterdikleri tepki bu oluşumu ve söylemin etki alanını algılamakta yararlı olacaktır.) BBKB örneğinde de yine aynı söylem bu kez, tıpkı homoseksüelliği kendi kodları dahilinde psikiyatrik bir hastalık olarak gördüğü ve tedavi etmeye muhtaç kabul ettiği gibi, uzuvlarından kurtulup tamamlanmaya çalışacak bir insana da tahammül edemeyecek, üretkenliğe zarar verecek ve söylemde delikler açacak böyle bir isteği de derhal kendi formuna uydurmaya, söylemi kullanarak bu arzuyu bir psikoz kabul edip, arzu sahibini de hasta olarak yaftalamaya, tedavi edip tekrar kendi belirlediği normlara sokmaya çalışacaktır. Ancak bu durum insan yaşamının kutsallığına karşı bir korumacılık olmaktan çok uzaktır, zira rasyonalitenin hiç şüphesiz ikinci dünya savaşındaki soykırımla zirvesini gören, ama öncesinde ve sonrasında da etkilerini gösteren insan yaşamının iktidar kullanıcıları tarafından kolaylıkla sonlandırılabilmesi durumu, yaşamın ve dolayısıyla bedenin ve en sonunda da insanın gereği halinde nasıl etkisizleştirilebileceğini gösterir.

Organsızlaştırılmamaya bir örnek BBKB olabileceği gibi (altında yatan söylemsel ilişkileri deneyimlemek için ilginç bir örnek: sünnetin tümüyle onaylanan bir BBKB sayılabileceğidir) organlılaştırılmaya çalışılan bir organsız beden organizasyonu örneği de ampute futboldur.

 

 

Ampute Futbol:

 

Dünya Ampute Futbol Federasyonu’nun internet sitesini ziyaret ettiğinizde[6] ve “kurallar” sayfasına baktığınızda en yukarıda şu ifadeyle karşılaşırsınız: “Ampute futbol temel olarak, birkaç küçük uyarlamayla iki ayaklı versiyonuyla aynıdır.”[7] Bu açıklamayı ve kurallarla ilgili bir-iki noktayı daha sonra değinmek üzere bir kenara bırakıp, 12-20 Kasım tarihleri arasında Türkiye’de düzenlenen Ampute Futbol Şampiyonası üzerine biraz düşünelim.

Şampiyonaya toplam on iki takım katıldı. Aldıkları dereceye göre sıralayacak olursak: Özbekistan, Rusya, Türkiye, Brezilya, İngiltere, İran, Ukrayna, Liberya, Fransa, Sierra Leone, Nijerya ve Gana. Ancak yine siteden öğrendiğimize göre, Nijerya vize problemleri nedeniyle turnuvaya geç katıldığı için ve Gana da maddi imkânsızlıklar dolayısıyla Türkiye’ye varamadığından oynadıkları/oynayacakları tüm maçlar 3-0 mağlup olarak tescil edildi. Söylemeye gerek var mı bilmiyorum ama hemen hiçbir yerde bu aşikâr duruma dair bir şeyler okuyamadığımdan değinmek zorunda hissediyorum, katılan takımların hemen hepsi yakın tarihlerinde ya bir iç savaş yaşamışlar ya başka ülkelerle savaşmışlar ya da mayın tarlalarının bol olduğu ülkelerden geliyorlar. Bir-ikisi dışında hepsi geri kalmış ya da gelişmekte olan ülkeler statüsündeler. Nijerya ve Gana’nın temsil edilemeyiş sebeplerini de göz önüne aldığımızda, çok daha başarılı olabilecek daha birçok Afrika ve Asya takımının da bu listeye önümüzdeki yıllarda eklenebileceğini varsaymak aşırı bir yorum olmayacaktır sanırım. Buna karşın “iki ayaklı versiyonunun” son şampiyonası olan 2006 Almanya Dünya Kupası’ndaki duruma bakarsak ilk sekiz takımın İtalya, Fransa, Almanya, Portekiz, Brezilya, İngiltere, Ukrayna ve Arjantin şeklinde oluştuğunu görürüz. Takımların sıralanışına, katılımcı ülkelere, katılma koşullarına bakarak epeyce ağır laflar söyleyebiliriz, tek ve çift ayaklı bu spor dalları arasındaki farka dair.

Ama bunlar da değil bu yazının anlatmak istediği.

            Az önce birkaç küçük uyarlamadan bahsetmiştik onlara geri dönelim. Kurallar gerçekten de alıştığımız futbolla çok fazla noktada uyum içerisinde. Fakat uyamayacak yerleri de var ki zaten uyarlamalar da oralarda başlıyor. Tahmin edilebileceği gibi sahadaki oyuncuların iki eli olabilir ama tek ayaklı olmaları gerekiyor, kaleciler içinse durum tam tersi, iki ayak ama bir kol. Oyun protezler olmadan oynanmak zorunda. Koltuk değnekleriyle topa vurmak yasak, ihlali elle oynamak olarak kabul ediliyor. Kaleciler ise topu ampute kollarıyla kurtaramıyor, bunun da ihlali penaltı sayılıyor. Bunun gibi başka birkaç değişiklik daha var. Ve hepsi de iki ayaklı versiyona benzeşmek için düşünülmüş.

            Az önce BBKB’lilerden bahsederken nasıl yok sayıldıklarını, bir hastalık fenomenine dahil edilmeye uğraşıldıklarını söylemiştim. Söylem dışı bir organsızlaşmaya karşı söylemin ve iktidar kullanıcılarının gösterdikleri direnci anlatmaya çalışmıştım. Şimdiki durumsa tam tersi gibi görünüyor, ama amaç yine aynı. Bu kez de organsızlaşmış bir beden mümkün olan her şekilde organlılara yakınlaştırılmaya çalışıyor. Kendine özgülük gibi görünen/gösterilen kuralların hepsi aslında bu özgün halin etkisizleştirilme çabası. Kodlar yine aynı. İdeal şartlar, referans noktaları yine aynı..

            Oysa ne Artaud’nun ne Deleuze ve Guattari’nin anlattığı organsız bedenler bunlardı. Organsız bedenler başka türlü olmalı. Hayal edilmeye değer ve hayal edilebilir olmalı.

 

 

 

 

Kısa Bir Organsız Beden Hayali:

 

            Bir tarafta kurtulmak istedikleri uzuvlarından arınmış BBKB’liler var. Bazılarının bacakları yok, bazıları felçli, bazıları da düşledikleri gibi sağır ya da kör, bazılarıysa sadece tekerlekli sandalyelerinde veya protezleriyle durmaktalar. Diğer tarafta amputeler. Bazıları atmış koltuk değneklerini, bazılarıysa protezlerini çıkarmamış. Çünkü öyle istiyorlar ve istemek yetiyor. Takımlar milletlerine/ırklarına göre belirlenmemiş ya da belli sayılarla, bayraklarla. Vize problemi de yaşamamış hiç kimse, çünkü haymatlos hepsi, diledikleri gibi seyahat edebilirler, parası olmayanlara da çoktan olanlar vermiş zaten. Topa istedikleri gibi vuruyorlar, yerlerde yuvarlanıyorlar, birbirlerini kesilmiş yerlerinden öpüyorlar. Rekabet yok, dans ediyorlar. Sahaları çizgilerin bittiği yerde başlıyor, hemen yanındalar her şeyin, herkesin, o kadar yakındalar ki el sallıyorlar ampute kollarıyla. Her yere gidebilirler, bu oyunu her yerde oynayabilirler, üstelik istedikleri her an da oynayabilirler. Dünyanın akışı gibiler, bazıları daha hızlı, bazıları daha yavaş, ama bazıları hızlı ve bazıları da yavaş oldukları için güzeller. Birbirlerine değip ayrılıyorlar. Değdikçe akış devam ediyor, akış devam ettikçe değmeye devam ediyorlar. Bir şeyler öğrenilecekse kendileri öğreniyorlar, otomatik tepkilerinden kurtulmuşlar, şarkı söylüyorlar coşkunlukla. O kadar mutlular ki dışarıda kalan herkes, yani bu yazının yazarı, yani biz, yani bu yazının okuru, suçlu bile hissedemiyoruz kendimizi; çünkü suçlamıyorlar bizi. Bildiğini unutmaya razı herkes onlara katılabilir çünkü. Bu, kapanıştan önce, kısa bir organsız beden hayali.

 

Kapanış:

 

Then you will teach him again to dance wrong side out

as in the frenzy of dance halls

and this wrong side out will be his real place.[8]

 

[Sonra ona tekrar yanlış tarafta dans etmeyi öğreteceksiniz

dans salonlarının coşkunluğundaki gibi

ve bu yanlış taraf onun gerçek yeri olacak.]

İ. Erkan Irmak

Boğaziçi Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Araştırma Görevlisi

---

[1] Antonin Artaud. "To Have Done with the Judgment of God" Antonin Artaud Selected Writings içinde. Susan Sontag (ed). Berkeley, CA: University of California Press, 1976, s. 571.

[2] Artoud’nun burada anılan eseri daha önce Yaba Yayınları tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Bu metin üzerinde yapılan çeviriler ise İngilizceden ve Türkçe çevirisini de dikkate alarak benim tarafımdan denenmiştir.

[3] Gilles Deleuze, Félix Guattari. A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia, çev. Brian Massumi, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987, s. 40.

[4] Steven Best ve Douglas Kellner, Postmodern Theory: Critical Interrogations, The Guilford Pres: New York, 1991, s. 90-1.

[5] Konuyla ilgili oldukça sınırlı olan kaynaklardan (Türkçede konuyu gerçek anlamıyla tartışan hiçbir kaynağa ulaşılamamıştır) bu yazı süresince de yararlanılan en önemlilerinden ve içinde vakalar, röportajlar ve makaleler barındıran iki internet sitesi için bkz. http://www.biid.org/  ve http://biid-info.org/Main_Page

[6] http://www.worldamputeefootball.com/index.htm

[7] http://www.worldamputeefootball.com/rules_i.htm

[8] Antonin Artaud. "To Have Done with the Judgment of God" Antonin Artaud Selected Writings içinde. Susan Sontag (ed). Berkeley, CA: University of California Press, 1976, s. 571.

 

Türkçe nasıl bir dildir? -2-

 

Türkçe nasıl bir dildir?

-II-

Türkçenin nasıl bir dil olduğuna ilişkin ilk yazımda bu dildeki köklerin somut olduğunu söylemiştim. Türkçenin nasıl bir dil olduğu hakkındaki bu yazıların ele alacağımız örneklere de bir çerçeve oluşturacağını umarım.

Başlığı oluşturan soruya pek çok cevap verilebilir. Bir kısmı lise bilgisi olduğu ve bunları hemen hemen herkesin az çok bildiğini varsaydığım için onlara değinmiyorum. Nelerdir bunlar: Efendim işte Türkçe Ural-Altay dil kolunun (artık bu ‘aile’ tartışmalı bir bilgi olarak değerlendirilse de) Altay koluna bağlı sondan eklemeli bir dildir. Büyük ve küçük ünlü uyumları vardır. Kurallı öge dizilişinde yüklem sondadır. Özne-yüklem uyumuna ilişkin kuralları vardır falan. Detaylarına girmeye gerek yok.

Türkçe Nasıl Bir Dildir’in birincisinde “barbar dili” diye bir kavramdan söz ettim. Barbar dili nedir? Barbar dili, medeniyet oluşturmamış halkların dilleridir. Bu dillere medeniyetle ilgili bütün sözcükler dış kültürden girmiştir. Bütün göçebe dillerinin, medeniyet dairesi oluşturmamış tüm dillerin birer barbar dili olduğunu düşünüyorum doğal olarak. Bu cümleye göre, yuvarlayarak da söylüyorum,  Yunan- Roma-Çin- Hint- Fars medeniyetleri ve bunların dilleri hariç tüm topluluklar uzun yüzyıllar boyu 'barbarlık' diye adlandırdığımız yaşama şekline sahiptiler ve bu medeniyet dairelerinden birine, birkaçına baskıyla dâhil oldular. Medeni milletlerin yaşam şekline intisap ederken de onların kullandığı alet edevattan tutun da medeniyetin temelini oluşturan şehircilik kavramlarına; müzik, felsefe, edebiyat vb. alanlarına ilişkin kavramlara isim vermek zorunda kaldılar. Çoğunlukla sözcüğün kendisini alma biçiminde gerçekleşen bu durum bazen tercüme yoluyla gerçekleşti. Bir dilin medeniyet dili olup olmadığını anlamak istiyorsanız şehirle ilgili kavramlarına bakacaksınız, o dilin kendisine mi ait, dışarıdan mı alınmış. Kendisine aitse medeni dildir, dışarıdan alınmışsa barbar dilidir. Türkçede de, örneğin bir medeniyet göstergesi sayabileceğimiz ev’le ilgili tüm kelimeler başka dillerden alıntıdır: salon, balkon (Fransızca) baca, merdiven, pencere (farsça) vb. yığınla örnek verilebilir. Lafa gelince üfürüen çok sayıda milliyetçi tarihçi vb var. Türkler medenidir, pek çok şehir kurmuştur filan. Türkler şehir kurdularsa şehircilikle ilgili sözcükler Türkçe olmalıdır. Bu kadar net! Bir de soyut sözcüklere bakacaksınız, kök müdür, türev midir. Kökseler o dil medeniyet dilidir, türevseler o dil barbar dilidir!

Asyatik dillerin çoğu, Afrika dilleri, Amerikan ve Avusturya yerlilerinin dilleri elbette ki bu kapsamdadır. Medeniyeti kendileri icat etmeyip- bu bağlamda tüm göçebeler ve dilleri olarak düşünülebilir- dışarıdan alan tüm halkların dilleri barbar dilidir. Neden? Çünkü bunlara medeniyetle ilgili kavramlar medeniyeti icat eden milletlerin dilinden girmiştir; doğrudan ya da tercüme olarak.

Benim Türkçeye ve ilişkin perspektifimin esaslarını şöyle sıralayabilirim:

1.    Türkçe bir barbar dilidir ve bu Türkçe konuşan herkesin kıymetini bilmesi gereken büyük bir güzelliktir.

2.    Dünyanın kadim dillerinden biridir. Kökleri binlerce yıl öncesine dayanır. (bu esasen saçma bir cümle, eski dil, yeni dil diye bir şey olacağına inanmıyorum. Evrime, dilin nasıl doğduğuna, dillerin tek bir dilden doğup doğmadığına, farklı yerlerdeki insan topluluklarının dil aşamasına geçip geçmediğine girmeden söylüyorum, bütün diller benzer tarihlerde oluşmaya başladı. Burada pek çok yerde kullanılan 'kadim dil' ifadesi kanıtlarla eskiye götürülebilir manasındadır. Her dilin dilcileri bunu göstermeye çalışıyor, bizim dilimiz daha eski, çünkü biz eskiyiz, giderek hepiniz bizden türediniz falan gibi teraneler için. Diyeceğim o ki tüm diller insanlık kadar eskidir. Esperanto gibi yapay dil saçmalığından bahsetmiyoruz burada. İnsan türünün en büyük mucizesi olan dilden söz ediyoruz.)

3.    Bu dili konuşanların kahir ekseriyeti 19-20. yy. gibi oldukça geç dönemlere kadar gayrımedeni/ göçebe olarak yaşıyorlardı. Yerleştirilmeleri çok kolay olmadı. Kanlı fermanlar çıkarıldı. Saraydaki üç beş şaire, devlet erkanına bakarak nasıl oluyor diye düşünmeyin. Unutulmasın ki Baki’den üç yüz yıl sonra Dadaloğlu “Ferman padişahınsa dağlar bizimdir”i zorunlu iskan kanuna karşı yazmıştı. 1950’ler kadar Anadolu’da yarı göçebelik çok yaygındı.

4.    Oğuzlar Anadolu’ya geldiklerinde bütünüyle gayrımedeniydiler, dilleri de buna göreydi.

5.    Türkçe 10. Yüzyıla kadar 3-5 bin kelimeden ibaretti. Bu kelimeler Oğuzların ruhuydu ve tüm yaşamlarını ifade ediyordu. Bunun en doğrudan kaynağı Dede Korkut Hikâyeleridir.

6.    Türkçedeki bütün sözcükler somut köklere dayalıdır.

7.    Türkçe, eylemlere dayalı bir dildir. Bir kelimeden başka bir kelime yapma olarak açıklanabilecek “türeme” örneklerine baktığımızda ezici çoğunluğun eylemden yapılma adlar (tütün, açık, kısa, düzen, sevgi, uçak, kırık vb..) olduğunu görürüz. Öte yandan adlardan eylem yapan ekler çok sınırlıdır. Hemen hemen tüm adlar -le, -la eki getirilerek eylemleştirilir (izle-, özle, sabahla-, dinle-, gözle, oyala-, unla-, tuzla-, akla-,…).

8.    Türkçe kısa cümlelere dayalıdır. Bunun en güzel kanıtı da Türkçe bağlaç olmamasıdır. Kullandığımız bağlaçlar Arapça-Farsça kökenlidir.

9.    Türkçe tek heceli bir dildir. Köklerin ezici çoğunluğu tek heceden ibarettir, bazı kökler kullanımdan düşmüş ama türevleri yaşıyor. Bazı türevlerle kök arasında ilişki kurmak zor. Bunlar bu nedenle çok heceli gibi görünüyor. Bu sebeple Türkçede tek heceye inmedikçe kökü bulduğunuza emin olmamalısınız. İstisnası var mıdır? Tek tük belki ama onları da “henüz açıklanamamış” sınıfına koymakta sakınca yok. Türkçedeki ekler de benzer şekilde tek hecelidir (Ayrıca eklerin önceden ayrı birer kelime olduklarına dair de yaygın bir kanı var).

10. Türkçedeki asıl atasözleri tamamen doğaya bakıştan gelir. Analoji kaynağı doğadır. Atasözleri ve deyimler soyut olanı somutlaştırarak anlatmaya dayalıdır.

11. TDK üretimi sözcükler Türkçe dil kurallarına uygun ama Fransızca düşünüş ve anlam dünyası referans alınarak yapılmıştır. Doğal olarak dil sadece gramer kuralları demek olmadığı ve aynı zamanda düşünüş ve bakış tarzı da demek olduğu için bu sözcükler tercümedir. (Şöyle bir örnekle açıklamaya çalışayım; Türkçeleştirme söz konusu olduğunda bugün ‘doğal’ dediğimiz sözcük yerine ‘tabiat’ ve “natural” olmak üzere iki sözcük vardır. Bunlardan birincisi Arapçadır ve “damga” anlam köküne dayanır, ikincisi, yani ‘natural’ Fransızcadır ve “doğmak” ile ilişkilidir. TDK’cilerin türettiği  “doğal” sözcüğü de “damga”yla değil “doğmak”la ilişkilidir.)

12.  Bu maddelerden en önemlileri 6-7 ve 8. Maddelerdir çünkü bütün barbar dilleri bu özellikleri göstermelidir mantık olarak.

 

Yerleşik hayata geçen ilk toplumlar maddeye şekil verme konusunda en ileri gidenlerdi: Taşa, metale, ağaca…(Siz bakmayın Şükrü Erbaş gibi bazı ilerici şairlerin; tarihi, insanın doğaya hâkim olma mücadelesi, ilerlemeyi  doğaya tahakküm sanmalarına/ ‘Biçim veremediğimiz şeylerin biçimini alıyoruz’diyerek) Şekil vermek doğayı bozmaktır.  Uygarlık tarihi doğayı bozmanın da tarihidir. Her şey hayatta kalmak içindi. (canlıya özgü içgüdü, Darwin) Hem de daha kolay, daha konforlu biçimde. (canlıya özgü, zekâyı bu çıkardı ama insan istismar etti, en az çaba yasası). Ve hiçbir canlı türü binlerce yıl sonrasını düşünerek eylemez. Her şey anlık ya da yakın gelecekliktir. Yakın gelecek için 1 yıl iyi mi?

Karnını kolayca doyurmak ilk meseleydi. Buna yarayan her şey benimsendi, bunu sağlayan herkes toplulukta değer kazandı. Avlanmada işi kolaylaştıran ilk aletleri düşünün, ne büyük mucize! Atıyorsun ve hayvana saplanıyor. Ya ilk strateji: Toplu saldırıyorsun ve etrafını kuşatıyorsun. Müthiş! İnsan yavaş ama kendinden emin adımlarla hayatta kalmayı garantiliyordu. 2. Buzul Çağı iri hayvanlar için kötü geçti. Çoğu yok oldu ya da bedensel küçülmeye uğradı. İnsan için bir mucize daha!

Tanrı henüz teke inmemiş, Sümerlere bile çok var. İlk evcilleştirmeler, tarımın keşfi…

Sonrası çorap söküğü gibi. Evcilleştirme ve tarım birleşince yerleşik hayat mümkün hâle geliyor. Biriktirmek mümkün hâle geliyor. Tabii mülkiyet. Tanrı fikri, daimi tapınak, güvenliğin sağlanması. Hiyerarşinin icadı. Ama rahipler hâlâ egemen değil. Savaşçılar egemen.

Uygarlık böyle gelişiyor. Ama ıssız steplerde değil. Çoğunlukla deniz kıyılarında, belli merkezlerde. Issız steplerde ise üç beş çadırdan ibaret topluluklar var yüzyıllardır. Tüm hayatları hayatta kalma savaşıyla geçiyor. Doğayla kâh bütünleşerek kâh mücadele ederek.

Dil? Herkesin ihtiyacına göre gelişiyor. Şehirleri kuranlar medeniyetlere dönüşüyor ve dilleri de ilk medeni kavramları icat ediyor. Kavramlarla gelişiyor hayat artık, somutluklarla değil. Sosyal hayat diye bir şey çıkıyor, nezaket çıkıyor, görevler ve sorumluluklar, sınıflar…

Öbür tarafta ise her şey aynı. Temel yaşam şekli değişmiyor çünkü. Ava çıkılacak, hayvanlar toplanacak, et kesilecek, yağ yapılacak, odun toplanacak, atlara su verilecek, çadır toplanacak, göçülecek. Temel hayat tarzı değişmeyince dil de çok değişmiyor. Değişmiyordan kastım sözcük sayısının artması bakımından.  Bu olmuyor, ama dil değişiyor tabii. Şu ya da bu sebeple aynı dili konuşanların bir bölüğü ayrılıp başka bir yere gittiğinde kısa bir süre sonra iki topluluğun dili birbirinden oldukça farklılaşıyor. Söyleyiş, telaffuz, farklı bazı kelimeler vb.. Oğuzca ile Yakutça kadar uzak ya da Azerice kadar yakın.

Uygarlık kurulmadan önce, yani demek istiyorum ki insan sökülmeden, sevişmek sekse, söz edebiyata, küğ şiire dönüşmeden, deneyim bilgiye terk edilmeden önce, hatta doğa diye bir şey icat edilmeden önceyi de ekleyebiliriz, yani bütünlük parçalanmadan önce, bu dünya daha kategorilere ve bilgi alanlarına bölünmeden önce, henüz emperyal mavisi düşler kurulmuyorken, henüz tanrılar eğlenceliyken de bir dil vardı. Türkçe gibi barbar dilleri, yani medeniyete sonradan ve zorla dâhil edilmiş toplulukların dilleri bize neyi kaybettiğimizi, e aslında kimse kaybetmez durup dururken, elinden alınır onlar, bizden neyi çaldıklarını çok güzel gösteriyor.

 

 

 

 

puzzle

 

türkçe nasıl bir dildir -1-

 

Türkçe nasıl bir dildir?

I.              

Türkçedeki bütün kökler somuttur. Bazı araştırmacılar birkaç sözüm ona soyut kök örneği vererek bu teze karşı çıkarlar. Karşı çıkarlar hafif kalır hatta, direkt saldırırlar. Tabii şimdi konuyla ilgisiz birine tuhaf görünecektir bu söylediğim. Soyut sözcük var diyenler yok diyenlere saldırıyormuş. Yok daha neler?!

Ama böyledir bu. Çünkü “soyut sözcük var” demekle “soyut sözcük yok” demek arasında çok fark, hatta koca bir dünya vardır. Çünkü “soyut sözcük” medeniyet demektir. Türkçede soyut sözcük yoktur dediğinizde Türkçe ilkel bir dildir, barbarların dilidir demiş oluyorsunuz. Dolayısıyla “medeniyet”in varılmak istenen en ulvi yer olduğunu bellemiş olanlara böyle bir sav, Türkçeye ve Türklere küfür gibi geliyor.

Necip Türk milleti nasıl barbar olabilir ki?

Denklemlerle ilerleyen akıl daima saçmalar: Medeniyet güzel bir şeydir, Türkler şahane bir millettir, o hâlde mutlaka medeniyet kurmuş olmalılar, hatta medeniyeti onlar icat etmişlerdir.

Medeniyeti en yüce değer olarak görmeyi temel saik eyleyen bu oyunu sen daha çok kaybedersin oğul!

Peki, o medeni memleketlerde, durumu erken kavrayanlar medeniyetten uzaklaşmaya çalışıyor, o nasıl olacak? Ama senin gözlerin medeniyetin parlak ışıkları ile öyle kamaşmış ki bir şey görmüyorsun. Karanlık kadar fazla aydınlık da kör eder gözleri.

Bu kısım ‘dilci’ akıllarınca göstererek bazı soyut sözcükleri diyesiler ki, Türkçe bir medeniyet dilidir. Oysa o soyut denilenler doğru bir bakışla incelenmeyi bekliyor. Eğer soyut görünüyorsa bilin ki ondaki somutluk görülememiştir. Buna inancım tam. Türkçede soyut sözcük yoktur evet, tersi durumun muhakkak bir açıklaması vardır. Mesela “üzmek” soyut gibi ama asıl anlamı “bir şeyi kırmak”.

Neden böyledir? Çünkü Türkçe bir göçebe dilidir, hatta bir barbar dilidir. Soyutluk medeniyet demektir. Ve Türkler medeniyet kurmamıştır, Türkçede medeniyet kelimesi de yoktur.

( Bkz. 2008’de yazdığım şiir: https://yaban-ci.blogspot.com/2011/07/som-turkce-mehmet-isten.html)

Tarih ve tarihçiler ideolojiktir ve yalan söyler, dil doğrusunu gösterir. Dil, verileri bakımından ideolojik değildir. Her şey öylece ortadadır: Bilmeceler, ninniler, alkışlar, kargışlar, ağıtlar, masallar, atasözleri, deyimler, türküler… Bunlar somut verilerdir. Bunları yorumlayan göz ideolojiktir. Somutluk oyunu bozar.

İki ideoloji var: Biri medeniyettir diğeri barbarlık. Sağ, sol, milliyetçilik, dincilik, liberalizm, komünizm… Hepsi medeniyetten yanadır. 

Türkçeye baktığımızda bu dili barbarların icat ettiğini ve kullandığını hemen fark ederiz. Soyut sözcük yoktur, eylem ağırlıklıdır ve medeniyete ait tüm sözcükler yabancıdır ya da tercümedir.

Dillerde kök üretimi nedir, ne zaman olmuştur, devam etmekte midir?

Dillerin en eski dönemlerinde isimler ve fiiller yavaş yavaş adlandırılmıştır. Nereden biliyoruz? Geriye doğru gittikçe, tüm dillerdeki sözcük sayısı azalıyor çünkü. Daha da geriye giderseniz dillerde çok az sözcüğün olduğu dönemlere varacaksınız, kaçınılmaz. Dünyayı adlandırdıktan sonra kök üretimi durdu. Bütün yeni şeyler, eski şeylerden yola çıkılarak adlandırıldı. Analoji ya da soyutlaştırma yani mecazlaştırma yoluyla. Diğer dilleri bilmiyorum ama Türkçeyi biliyorum. Elimizdeki iki kaynakta, Kitabeler ve Divan-ı Lugati’t Türk’te ne varsa odur. Bunlardan sonrasında tamamen sıfırdan üretilmiş sözcük yok. Bunlarda var olan köklerden elde edildi bütün yeni sözcükler. Peki kaç sözcük vardı bu ikisinde? Kitabelerde birbirinden ayrı 700 kadar sözcük var. DLT’de ise yaklaşık 1000. İsmet Zeki Eyüboğlu çok kıymetli çalışması Türkçe Kökler Sözlüğü’nde 1200 kadar kök saptadığını söylüyor.*

Bugün yaklaşık 100 bin sözcüğü olan bir dilimiz var. Bu yüz bin sözcük yine bu 1200 kadar köke dayanmaktadır. Bu kökler de somuttur.

Türkçe bir barbar dilidir, barbar gayrımedeni demektir. Barbar, ilkel değildir ama medeni de değildir. Barbarda kültür medeniyete dönüşmemiştir. Kültürün medeniyete dönüşmesi bir zorunluluk değildir. Marks’a göre, Keynes’e göre ve bilumum Avrupacı-ilerlemeci düşünürlere göre kültürler medeniyete dönüşür. Ama aslında zorunluluk değildir. Afrika’daki, Amerika’daki ilkel kabileler bunun en güzel kanıtı: Medeniyete dönüşmemiş bir kültürle gelmişler bugüne kadar. Medeniyet yayılmacıdır, kültürleri kendisine dâhil eder. Dünya böyle dünya olmuştur.

Barbar Türkler bundan, yani bir medeniyet dairesine girmekten kurtulamamış. Yaşadıkları coğrafyada bundan kaçmaları da pek olası değil. Etraflarını çeviren Budizm, İslamiyet ve Hristiyanlık gibi tek tanrılı dinler, yatuk dinleri yaratıyor bu baskıyı ve Arap-Çin-Hint- Roma medeniyetleri yaratıyor. Medeniyet dairesine girmeleri kaçınılmazlaşıyor.

Türk geniş bir coğrafyanın ve dünyanın en kalabalık halklarından birinin adı, bir ırk değil. Bir toplam: Gayrımedeni, devletsiz, yazısız, edebiyatsız, şehirsiz, felsefesiz, bilimsiz bir halk. Asyatik ama öylesine geniş bir coğrafya söz konusu ki birbirine fizik olarak bile benzemeyen Türkler var. Gevşek bir topluluklar topluluğu. Federasyon ya da konfederasyon değil, devlet değil, topluluklar topluluğu. Ortak tarafları Türkçe. Konuştukları dil. Yine aynı coğrafi genişlik nedeniyle dil de pek çok farklı özellik gösteriyor ama Türkçe yani sonuç olarak. Bizim konuştuğumuz ise Türkçelerden biri olarak Oğuzca.

Göçebeler ve yerleşim kurmamışlar, çadırlarda yaşıyorlar. Erken dönemlerde medeniyet dairesine girenler var, Uygurlar gibi, ama “Türk” adıyla maruf olanlar çizdiğim genel karakteristiği gösteriyorlar. Kendi konuştuğumuz dili geriye doğru sürdüğümüzde elimizdeki en mühim kaynak Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lugati’t Türk’ü. Ondan 300 yıl kadar önce yazılmış ve dikilmiş olan Kitabeler de önemli. Mesela o ‘bengütaş’lara kazıyarak Kitabeler’i dikenler çizdiğim gibi bir halk. Göktürk Devleti. Göktürkler diye bir boy, kol, halk yok aslında. O bir çatı. Altında göçebe yaşayan ve Türkçe konuşan yüzbinlerce gayrımedeni var. Bir bölümü de bizim konuştuğumuz dili konuşuyor. Gevşek ve yatay bir birliktelik. Çoğu zaman iç mücadeleler var. Türkçe konuşan bir topluluk Türkçe konuşan başka bir toplulukla savaşıyor falan. Birbirlerini yağmalıyorlar. Bir boy gelip dışarıdan çatının altına giriyor, bir boy çatıdan çıkıyor falan. Şehirleri yok, evleri yok, Kağan bile çadırda yaşıyor, kurumları yok. Böyle devlet mi olur? Böyle medeniyet mi olur? Besbelli ki önemli bir aile böyle bir çatı oluşturuyor: Aşina ailesi. Geniş bir aile, kendi epiğini yaratıyor. Bu Hanedan’ın tebaası kim peki? Başıbozuk sürüsü! Birbirleriyle ve Kağan’ın devletiyle mücadele halindeler. Obalar halinde yaşayan ve var olma savaşı veren binlerce kişilik topluluklar… Bir tanesi Anadolu’ya gelenlerin ataları. Böyle bir yapı görünce güvenlik gerekçesiyle içine dâhil oluyorlar. Aslında sürülerini gütmek, oyunlarını oynamak, kızlarını oğullarını evlendirmek istiyorlar. Savaşla falan bir işleri yok aslında ama böyle bir yapıya dâhil olmanın bedelleri var.

Böyle bir halkın dilinde soyut sözcük olması tuhaf olurdu. Başka dillerde de bence böyle gelişti işler, bilmiyorum. Mantığım böyle olması gerektiğini söylüyor.  Ama dilleri kendi akışında gelişti, hayat tarzları, şehirler, bilimler vb. oluştukça onların isimleri oluştu. Belli bir aşamadan sonra zırt diye soyut bir kök çıkması, soyut bir kök yaratmaları mümkün mü? Bana doğal görünmüyor. Bizdekine benzer gelişmesi mantıklı. Fakat akış doğal olduğu için seçmek zor belki. Türkçenin geçirdiği iki büyük kırılma, anomali Türkçeyi görmeyi kolaylaştırıyor. Birincisi İslamiyet’in kabulü ve onunla beraber girmeye başlayıp Türkçeyi işgal eden Arapça-Farsça kelimeler, ikincisi Batılılaşma ve dilimize hücum eden Batı kökenli sözcükler. İkisi de medeniyet işgali. Bu iki medeniyet işgalini çıkardığınızda ana Türkçe’yle karşı karşıya kalıyorsunuz. Bunun için DLT’ye bakmak kâfi. Oradakilerin hepsi Türkçe değil ama Türkçenin hepsi orada!

 

 

·        

Türkçe Kökler Sözlüğü, Remzi Kitabevi, 1989, Syf.10

koşmak öküz şiir

 

İlk yazımda bizde ko(mak) eyleminin çok temel bir eylem olduğunu, temel ve yan anlamları içinde “bırakmak, izin vermek, karışmamak, yapmak, etmek” gibi anlamlar bulunduğunu söylemiştim.

İşte Yunus Emre’den seçtiğim örnekler, her biri mısra-i berceste.

·        Kibir kandayısa ânınla savaş

Kogıl kibri vefâ sâna ne kıla

(kandaysa: Kimdeyse, neredeyse kogıl: Bırak)

 

·        Gönül erîni önden koma elden

O kurtarır senî dürlü fiilden

(dürlü: Türlü, koma: Bırakma)

 

·        Niçe bir görmemek açgıl gözünü

Od içinde kodun sen kend’ özünü

(niçe: Nasıl, açgıl: Aç, od: Ateş, kodun: Bırakmak, terk etmek)

 

·        Malı mülkü koyuban kanda gidersin miskin

Ancak yatasın sinde görünce kıyâmeti

( koyuban: koyarak, kanda: nereye, miskin: tembel, sin: mezar

 

·        Ömrüm beni sen aldadın ah n’ideyim ömrüm seni

Beni deprenemez kodun ah n’ideyim ömrüm seni

( açıklama yazmaya gerek yok, aslında üsttekilerde de yoktu)

 

·        Çeşmelerden bardağın doldurmadan kor isen

Bin yıl anda durursa kendi dolası değil

 

·        Senin aşkın denizine düşübeni gark olayım

Kimsenem yok elim ala koma beni batmayayım

 

 

İşte Yunus’un bu dizelerinde gördüğümüz geniş bir anlam evreni olan “komak” eyleminin peşindeyiz.

 

Ondan, önce konmak (komak işini kendi üzerinde gerçekleştirmek) eyleminin, sonra konuşmak(konma işini karşılıklı yapmak) eylemlerinin oluştuğunu,  sonra da bu ‘konuşmak’ eyleminden konuşu/komşu’nun oluştuğunu açıklamıştım. Bu “komak“ eyleminin kendisinin kullanımı çok azalmış ama çocukları, torunları oldukça sık kullanılıyor bugünkü dilde.

Bu yazıda da ‘koşmak’ eylemine değineceğim. Bugünkü eğitim öğretimde genellikle “koşmak“ eylemi kendisi bir kök gibi anlatılıyor. Oysa “koş-“ eylemi de ko- eyleminden geliyor.

Öncelikle şuna dikkat çekeyim: Dilimizde iki ayrı “koşmak” eylemi var sanılıyor.  Biri yürüme eyleminin ötesinde bir hıza kavuşmak için yapılan “koşmak”,  öteki de “şart koşmak” da gördüğümüz koşmak olmak üzere. Oysa ikisi de aynı bunların.

-ş eki Türkçede bir eylemden başka bir eylem yapmayı sağlayan işteşlik ekidir ve o işi karşılıklı, birlikte yapma anlamını içerir. (ilk yazıda da değinmiştim)

 

“Koşmak” eyleminin iki bacağın ritmik hareketiyle oluşmasından yola çıkın. Yani komak işini iki bacağın karşılıklı yapması. Tabii komak eyleminin anlam evreni geniş, bunu da unutmadan.

Bizde "koşmak" eylemi bir şeyi başka bir şeyle ilişkilendirmek, ona ulamak anlamına geliyor. İki şeyin birbirine bağlanması, birbirine bağlı bir harekete girmesi, birbirine konması… Yani anlamında "ikilik, çift" var. (kopmak eylemi ise bunun zıddı, bir şeyin bağlı olduğu, “kon”duğu yerden ayrılması, bağımsızlaşması)

Demek ki iki bacağın birbirine bağlı ritmik bir harekete girmesidir “koşmak”. Öküzleri sabana koşarız, yani iki öküzü birbirine bağlı, birbirine paralel bir duruma getiririz.  Bir şeyi şart koşarız, yani o şeyi başka bir şeye bağlarız. Ne ilginç değil mi? İlk anda ne alakası var bir insanın koşması ile öküzlerin sabana koşulmasının ya da bir şeyin şart koşulmasının der insan J

Peki şiirin bunlarla ne ilgisi var!?.. Öyle ya şiirin Türkçedeki adı “koşuk”tur. Halk şiirinin yaygın türü “koşma”dır.

Onlar da aynı anlam kökeninden. Şiir dediğimiz şey nedir, nihayetinde bir sözü üstteki/alttaki söz ile ilişkilendirmek, onunla uyumlulaştırmak değil mi? Bir dizeyi diğeriyle ölçülü, uyaklı hâle getirmek, ona koşmak değil mi?

nitekim "beyit" yerine "ikilik" denmesi de bundan. "çift" sözcüğü ise Farsça (cuft), ikili olan şey manasına geliyor. çiftlik, çiftçi sözcüklerinin "iki öküz"le alakası var. çifte de iki namlulu.

Demek ki Türkçe “koşmak”  Farsçadaki “cuft/çift” durumuna getirmek hemen hemen aynı anlama gelir.

Sabana koşulan iki öküzü birbiriyle uyumlu iki mısra gibi düşünmek hoşuma gidiyor.

Şahane.